RAZARANJE KULTURNE BAŠTINE NA KOSOVU, 1998-1999:

Glavni istražitelji: Andrew Herscher i András Riedlmayer

Tehnički producent: Donna Viscuglia

© 2001 Kosovo Cultural Heritage Project, Cambridge, Massachusetts USA

Dodatak 3: Tvrdnje o uništavanju kulturne baštine na Kosovu, 1998-99.

Tokom i posle sukoba na Kosovu 1998-1999, sa raznih strana su iznošene optužbe o razaranju kulturne baštine. U načelu, te optužbe su stizale iz sledećih izvora: državnih organa i profesionalnih institucija u Saveznoj Republici Jugoslaviji (SRJ), Srpske pravoslavne crkve, razgovora sa izbeglicama sa Kosova koje su obavile humanitarne organizacije i druge nevladine organizacije i medijskih izveštaja iz zone sukoba. (Vidi Dodatak 3)

Po prestanku neprijateljstava u junu 1999. bilo je očigledno da postoji neodložna potreba za nezavisnom procenom onoga šta se desilo sa kulturnom baštinom na Kosovu za vreme sukoba. Međutim, u jeku ljudske drame s povratkom izbeglica posle rata, otkrića masovnih grobnica i drugih dokaza o zločinima, kao i zbog neodložne potrebe da se ljudima obezbedi smeštaj pre početka zime, sudbina baštine nije imala prioritetno mesto na spisku briga međunarodnih organizacija koje su bile aktivne na Kosovu. Kao odgovor na to, autori su u julu 1999. pokrenuli projekat kulturne baštine na Kosovu. Prvi zadatak tog projekta bio je da se pripremi i sprovede posleratno istraživanje na terenu na Kosovu. To istraživanje je potpomognuto bespovratnim sredstvima od Packardovog instituta društvenih nauka, a pokrovitelj je bio Harvardski univerzitet.

Prva dva meseca istraživanja bila su posvećena prikupljanju sveobuhvatne baze podataka iz svih raspoloživih primarnih i sekundarnih izvora, koji su dokumentovali kulturnu baštinu Kosova pre rata, kao i uspostavljanju kontakata sa međunarodnim ekspertima i lokalnim izvorima na Kosovu. Posle informativnog sastanka koji je s nama održalo osoblje Tužilaštva Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju (MKSJ), autori su otišli na Kosovo i od 13. do 31. oktobra 1999. sproveli istraživanja na terenu i prikupili dokumentaciju iz lokalnih izvora.

Dodatna dokumentacija pribavljena je prilikom kasnijih obilazaka Kosova u oktobru 2000. i martu 2001, kao i od civilne administrativne misije UN-a, zvaničnika Srpske pravoslavne crkve, islamske zajednice na Kosovu, projekta EU/IMG /International Management Group - Grupa za međunarodni menadžment/, gradskih i regionalnih institucija i organizacija i iz drugih izvora.

Osnovni cilj istraživanja bio je da se dokumentuju slučajevi namernog uništenja kulutrnog blaga tokom sukoba na Kosovu 1998-1999. i neposredno posle njega.

Kada se ne radi o neizbežnoj vojnoj neophodnosti, namerno uništenje kulturnog blaga predstavlja kršenje međunarodnog prava i oni koji su odgovorni zato što su naredili ili izvršili takve nasrtaje mogu se krivično goniti za ratne zločine. Prema statutu MKSJ-a, ti zločini obuhvataju "konfiskovanje, razaranje ili sračunato nanošenje štete institucijama namenjenim upražnjavanju vere, dobrotvornom radu, obrazovanju, umetnosti i nauci, istorijskim spomenicima i umetničkim i naučnim delima".[1]

Ovo istraživanje nije bilo ograničeno na objekte koje je Zavod za zaštitu spomenika kulture Kosova označio kao istorijske spomenike.[2] Iako Haška konvencija iz 1954. zahteva da zaštićeni spomenici budu označeni i obeleženi kao takvi, u Protokolima I i II iz 1977. kao dodacima Ženevskih konvencija iz 1949. koristi se mnogo šira formulacija, koja je upotrebljena i u Statutu MKSJ-a. Štaviše, kriterijumi koje su jugoslovenske vlasti primenile prilikom sastavljanja spiska spomenika za zaštitu na Kosovu pre rata uslovljeni su u velikoj meri ideološkim razlozima.[3]

Stoga je ovo istraživanje pokušalo da utvrdi stanje svih kulturnih i verskih spomenika na Kosovu, bez obzira na to da li se nalaze na spisku ili ne, za koje se tvrdi da su uništeni ili oštećeni tokom sukoba na Kosovu 1998-1999, prema navodima jugoslovenskih državnih i profesionalnih institucija, na osnovu razgovora sa izbeglicama, iz medijskih izveštaja i drugih izvora. Istraživanje je takođe ocenilo tvrdnje o posleratnim nasrtajima iz osvete na kulturne i verske spomenike srpskog stanovništva na Kosovu.

Jugoslovenske vlasti i drugi tvrdili su da su važni istorijski i verski spomenici i znamenitosti na Kosovu uništeni ili teško oštećeni u vazdušnim udarima NATO-a, među njima: Gračanica, manastir Dečani, Pećka patrijaršija, Crkva gospe Ljeviške i Sinan pašina džamija u Prizrenu, Muzej Prizrenske lige, Hadum džamija u Đakovici/Gjakova/, istorijski bazari u Đakovici i Peći/Peja/, katolička crkva Svetog Antona u Đakovici i dva stara mosta iz vremena Turaka: Terzijski most/Ura e Terzive/ i Tabački most/Ura e Tabakeve/ kod Đakovice. Tvrdilo se da su istorijska jezgra Prizrena i Prištine takođe potpuno uništena u NATO bombardovanju.

Od gore pomenutih lokacija, utvrđeno je da ni na jednoj nema znakova oštećenja koja bi se mogla pripisati vazdušnim napadima. Za neke znamenitosti, uključujući srpske pravoslavne spomenike i nekoliko nesrpskih kulturnih znamenitosti (Sinan pašina džamija, dva turska mosta), utvrđeno je da su apsolutno netaknuti.

Ostali su oštećeni ili uništeni, ali je šteta očigledno naneta sa zemlje (Muzej Prizrenske lige, džamija Hadum, istorijski bazari u Peći i Đakovici), a ne iz vaduha. Katolička crkva Svetog Antona u Đakovici nije pogođena u vazdušnim napadima, već ju je preuzela Vojska Jugoslavije koja ju je pretvorila u vojni objekat. Spomenici u istorijskom jezgru Prizrena bili su potpuno netaknuti, izuzev Muzeja Prizrenske lige. Tri stare kuće u starom delu Prištine srušile su se od udara vazdušne mase kada je raketa NATO-a pogodila zgradu PTT-a, ali glavni spomenici u starom gradu nisu pretrpeli štetu.

U ruralnim delovima, krov jedne seoske džamije (u Jablanici kod Prizrena) oštećen je u vazdušnom udaru NATO-a, kako je to potvrdila Islamska zajednica. Jedna katolička crkva koja je van upotrebe (crkva Svetog Petra i Pavla u Đakovici) takođe je pretrpela oštećenja usled vazdušnog udara prilikom raketnog udara na obližnju bazu Vojske Jugoslavije. Druge štete nanete kulturnoj baštini koja bi se mogla pripisati akciji NATO-a nije bilo.

Napadi na civilne građevine od istorijskog značaja bili su usredsređeni na dve vrste ciljeva: gradska jezgra iz turskog vremena, koja se sastoje od trgovačkih zgrada i kompleksa džamija, i tradicionalne stambene zgrade i u urbanim i u ruralnim delovima (vidi kartu oštećenih/uništenih civilnih građevina od istorijskog značaja).

Tri od četiri dobro očuvana gradska jezgra na Kosovu pretrpela su teška razaranja tokom proleća 1999. - Peć, Đakovica i Vučitrn/Vushtrri/. Uprkos optužbama jugoslovenskih vlasti, na osnovu prirode oštećenja bilo je očigledno da to razaranje nije posledica bombardovanja iz vazduha, već požara izazvanih na zemlji, unutar pojedinačnih zdanja. Očevici su u svojim izjavama identifikovali srpske policajce, pripadnike Vojske Jugoslavije i paravojnih snaga, a u nekim slučajevima i srpske civile kao počinioce tih napada. Izgleda da je cilj tih napada bilo uništenje građevina i kulturnih i verskih spomenika vezanih za albansko stanovništvo Kosova; svako gradsko jezgro sastojalo se od građevina iz vremena Turaka i zgrada iz 20. veka i u svakom pojedinačnom slučaju moderne zgrade su bile uglavnom netaknute ili su pretrpele samo kolateralnu štetu.

Kula je utvrđena kuća od kamena tipična za ovaj deo Balkana. Na Kosovu je pre rata postojalo najmanje 500 kula, koje su bile koncentrisane u zapadnim i severnim delovima pokrajine. Dok su kule u gradovima građene kao zasebne građevine, u seoskim područjima su građene u sklopu kompleksa od 15 ili 20 zgrada. Većina kula na Kosovu sagrađene su tokom 18. i 19. veka i u njima su generacijama živele iste albanske porodice. Kule nisu bile samo povezane sa određenim porodicama koje su ih sagradile i u njima živele, već su svuda važile i za simbol albanske kulture i identiteta. I u selima i u gradovima, kule su bile mete napada tokom 1998. i 1999. U mnogim slučajevima kula je spaljena, dok su sve okolne zgrade ostale neoštećene. U nekim slučajevima očevici su, kao počinioce napada na kule, identifikovali srpske vojnike (kula Shabana Curija u kula Kamera Hasana Pavataja u Gornjem Streocu/Strellc i Eperm/) ili srpske civile (kula Jashara Pashe, Peć). U nekim slučajevima (Peć), jedino su ostale one kule u gradu čiji su vlasnici bili Srbi ili u kojima su živeli Srbi.

Istraživanje sadrži 45 odrednica koje dokumentuju oštećene ili uništene kule. Pošto se veliki broj kula nalazio u selima ili na seoskim područjima koja autori istraživanja nisu mogli da obiđu zbog loših puteva, ovo istraživanje nesumnjivo prikazuje manju štetu od one koja je stvarno naneta kulama na Kosovu. Celovita posleratna istraživanja kula nedavno su, pod pokroviteljstvom UNMIK-a, obavljena u pet opština: Peći, Dečanima/Decan/, Đakovici, Istoku i Klini. Ta istraživanja ukazuju na to da su kule na Kosovu bile glavna meta napada tokom 1998-1999. U opštini Dečani, na primer, od 263 kule, 70 je potpuno ili gotovo potpuno uništeno (kategorija V), a još 161 je znatno oštećena (kategorije III i IV); podaci našeg istraživanja govore da je do ovih oštećenja većinom došlo tokom 1998. i 1999.

Konak je drugi oblik tradicionalne urbane stambene građevine iz otomanskog vremena. Mnogi konaci na Kosovu dobili su ime po uglednim albanskim porodicama koje su generacijama živele u njima i oni čine opštinske ili regionalne spomenike. Kao i kule, konaci su često birani za podmetanje požara. U mnogim slučajevima je utvrđeno da je oštećeni ili uništeni konak okružen neoštećenim modernim zgradama.

Islamska arhitektonska baština na Kosovu obuhvata džamije, tekije (zgrade za derviše iz sufijskih laičkih bratstava), medrese (teološke škole), mektebe (osnovne verske škole gde se izučava Koran), islamske biblioteke, hamame (kupatila), turbeta (mauzoleje) i tradicionalne pijace, sagrađene kao pomoć islamskim dobrotvornim organizacijama. Sve vrste gore pomenutih građevina napadnute su tokom 1998. i 1999, pri čemu je najviše napada bilo na džamije.

Prema statističkim podacima objavljenim 1993, na Kosovu je bilo 607 džamija. Od tog broja, 528 su bile bogoslužne džamije od kojih je 498 bilo u aktivnoj upotrebi, a 79 su bile manje lokalne improvizovane bogomolje (mesdžid) od kojih je 70 korišćeno aktivno.[4] Tokom 1998-1999. oštećeno je ili uništeno otprilike 225 tih džamija. Ta oštećenja su u velikoj meri bila rezultat napada usmerenih na džamije: eksplozivnih naprava podmetnutih u džamiji ili unutar minareta; artiljerijske vatre otvorene na minaret ili požara podmetnutog u džamiji. U nekim slučajevima, takvi napadi bili su propraćeni ispisivanjem antialbanskih ili prosrpskih grafita po zidovima džamije ili unutar mihraba (ovalno udubljenje u zidu džamije za molitvu) i vandalizmom nad verskim spisima (iscepani, spaljeni i oskrnavljeni Kurani) i stvarima u džamiji. U nekim kontekstima, džamije i druga islamska arhitektonska baština bili su jedini objekti u kraju na koje je izvršen napad. U opštini Peć tokom 1998. i 1999. napadnut je svaki od 49 islamskih spomenika na tom području: 36 džamija, od kojih polovina potiče iz perioda od 15. do 18. veka, dva sufijska hrama (tekije ili derviške zgrade), jedna medresa iz 18. veka, hamam iz 15. veka, svih devet mekteba (muslimanskih osnovnih verskih škola) i istorijski arhiv i biblioteka islamske zajednice.

Katolička arhitektonska baština na Kosovu obuhvata crkve, ženske i muške samostane crkvenih redova, kao i neke hramove u ruralnim delovima. U područja sa znatnim prisustvom katoličkog življa spadaju severozapadno Kosovo (opština Klina), zapadno Kosovo (oblast Has zapadno i južno od Đakovice) i jugozapadno Kosovo (oblast Skopske Crne Gore/Karadaka/ kod Vitine/Viti/). Katoličkih crkava ima i u okolini Prizrena, kao i u samom gradu koji je i sedište katoličke biskupije, i u većini većih gradova Kosova. Katolici su većinom poreklom Albanci, a u malom broju ima i Hrvata i Roma.

Na osnovu našeg rada na terenu, informacija dobijenih od lokalnog katoličkog sveštenstva i iz drugih izvora, stiče se utisak da je šteta naneta katoličkim crkvama bila ograničena na nekolicinu seoskih crkava kod Đakovice i Kline (ukupno je oštećeno sedam crkava, a dve su uništene). Čak i u oblastima gde je bilo masovnog paljenja albanskih kuća i uništenja islamskih verskih spomenika (npr. oblast oko Beca, blizu jezera Radonjić), katoličke crkve i većina kuća Albanaca katolika ostale su neoštećene.[5]

Katoličku crkvu svetog Antona u Prištini i katoličku crkvu sv. Antona i susedni franjevački samostan u Đakovici zauzeli su pripadnici Vojske Jugoslavije na početku vazdušnih napada NATO-a i koristili su ih kao vojne objekte, što predstavlja kršenje zakona ratovanja slično zloupotrebi simbola Crvenog krsta. U slučaju crkve u Prištini, radarski uređaj za protivvazdušnu odbranu VJ-a bio je postavljen na crkveni toranj, ugrožavajući i crkvu i okolno gusto naseljeno stambeno područje. U slučaju crkve u Đakovici, oficiri i vojnici iz obližnje baze Vojske Jugoslavije premestili su se u crkvu, županijsku zgradu i samostan "pola sata pre nego što je počelo bombardovanje NATO-a", prema tvrdnji župnika. Pripadnici VJ-a iselili su sveštenike i opatice i u naredna dva meseca koristili su crkvene zgrade kao komandni centar.[6]

Srpska pravoslavna arhitektonska baština na Kosovu obuhvatala je crkve, manastire i groblja. U mnogim objavljenim statističkim podacima o broju crkava na Kosovu ne precizira se razlika između aktuelnih crkava i arheoloških lokacija.[7] U nedavno objavljenoj publikaciji Zavoda za zaštitu spomenika kulture Republike Srbije, kao spomenici i objekti pod zaštitom države pominje se 210 srpskih pravoslavnih crkava, manastira i groblja na Kosovu.

Jugoslovenske vlasti su tvrdile da je NATO gađao ili oštetio pravoslavne crkve i manastire u vazdušnim udarima tokom proleća 1999. Ispostavilo se da su neosnovane sve optužbe da je NATO bombardovanjem naneo štetu crkvama i manastirima na Kosovu. Neka zdanja za koje se tvrdilo da su oštećena u bombardovanju bila su, zapravo, potpuno neoštećena (npr. Pećka patrijaršija, Gračanica, Visoki Dečani). Za neke građevine za koje se tvrdilo da su oštećene u bombardovanju utvrđeno je da su zaista bile oštećene, ali je priroda tih oštećenja ukazivala na to da ona nisu mogla biti naneta važdušnim udarima (Drsnik).

Međutim, blizu 80 pravoslavnih crkava i manastira oštećeno je ili uništeno od juna do oktobra 1999, većina u sedmicama neposredno posle obustave neprijateljstava u junu 1999. Oko 40 tih građevina bile su izložene vandalizmu i oko 40 zdanja je pretrpelo teška oštećenja konstrukcije ili su potpuno uništena. Ta zdanja su većinom bila seoske crkve, od kojih su mnoge sagrađene u poslednjih 20 godina. Oko 15 ih je poticalo iz srednjovekovnog perioda. Glavna srednjovekovna pravoslavna svetilišta su, međutim, pod stalnom stražom KFOR-a i nisu oštećena. Veliki broj napada na srpske pravoslavne crkve desio se na područjima na kojima se prethodno na meti napada našla islamska arhitektonska baština, pa su ti napadi možda izvršeni u znak odmazde (na primer, Zočište/Zoqishte/, Mušutište/Mushutisht/, izvestan broj opština na jugoistoku Kosova). Međutim, neki napadi desili su se na područjima gde za vreme rata nije bilo odgovarajućeg razaranja islamske arhitektonske baštine (na primer, na područjima oko Kline/Kline/ i Uroševca/Ferizaj/).

U periodu između oktobra 1999. i pisanja ovog izveštaja prijavljeno je još 11 incidenata koji su za posledicu imali oštećenja srpske pravoslavne arhitektonske baštine. U devet incidenata radilo se o ponovljenim napadima na spomenike kojima su prethodno već naneta oštećenja.

Baza podataka napravljena je pomoću "File MakerPro" verzija 5.0. Odrednice u bazi podataka podeljene su u pet grupa: 1) identifikacija objekata; 2) stanje objekta, uključujući narativni opis štete i, tamo gde je to bilo moguće, fotografije pre i posle rata; 3) izjave informanata, tamo gde su postojale; 4) bibliografija; i 5) medijsko izveštavanje.

Za pretragu baze podataka, izaberite "mode" na meni bar-u (control-F), a zatim izaberite "find" na "drop-down" meniju. Pojaviće se prazna rubrika. U jedno ili više polja prazne rubrike treba da se unesu ključne reči. Po izboru svih parametara ključnih reči, pritisnite dugme "find", koje se nalazi na levoj margini rubrike. Svi zapisi koji ispunjavaju uslove iz pretrage zatim će se pojaviti u gornjem levom uglu margine kao brojevima obeležene "rolodeks" karte. Zapisi se mogu pretraživati klikom na te karte ili unošenjem brojeva karata ispod "rolodeksa".

Pretraga pomoću ključnih reči može se vršiti na svakom polju, uključujući: naziv okruga (opština) na srpskom; ime grada, na srpskom i albanskom; naziv objekta, na srpskom, albanskom ili engleskom; upotreba objekta; tip objekta; i stanje objekta. Na primer, da biste u bazi podataka pronašli sve oštećene katoličke crkve, navedite "katoličke crkve" kao ključne reči u kategoriji "tip objekta", a unesite "oštećen" kao ključnu reč u polje "stanje objekta".

Da biste pronašli ključne reči u poljima sa različitim opcijama, izaberite polje i zatim će "drop-down" meni pokazati sve opcije ključnih reči.

Krnja pretraga je moguća u svim poljima. Na primer, da biste našli "Katoličku crkvu Male Gospe", možete da unesete samo reč "gospa" u polje "naziv objekta". Ili, ako nije poznato kako se pravilno piše ime objekta, kao parametar za pretragu može da se upotrebi jedan deo imena. Na primer, da biste našli "džamiju Hamidi", možete da unesete samo "ham" u polje "ime objekta". Za pretragu nije važno da li koristite velika ili mala slova.

Andrew Herscher, dipl. arh., magistar arhitekture, doktorat (očekuje se 2002.), arhitekta je i istoričar arhitekture. Radio je na arhitektonskoj baštini u Bosni, Češkoj Republici, Kosovu i Sloveniji i pisao o njoj. U januaru 2001. postavljen je za kodirektora Odseka za kulturnu baštinu u Odeljenju za kulturu pri Privremenoj administrativnoj misiji Ujedinjenih nacija na Kosovu /UNMIK/.

András J. Riedlmayer, završene studije društvenih nauka, magistar društvenih nauka, magistar prirodnih nauka, doktorant, upravlja Dokumentacionim centrom programa Aga Khan za islamsku arhitekturu pri Biblioteci lepih umetnosti Harvardskog univerziteta i priznati je ekspert za kulturnu baštinu Balkana iz otomanskog vremena

A2.1. Terenska istraživanja koja su obavili autori (10/99, kasnije posete 10/00 i 3/01), uključujući obilaske lokacija i prikupljanje/konsolidaciju fotografija i druge dokumentacije iz lokalnih izvora. Baza podataka istraživanja, s preko 500 odrednica (u jednostavnom "Filemaker" formatu baze podataka, uključujući odabrane fotografije i drugu dokumentaciju), data je u prilogu. Arhiva dokumenata u okviru projekta o oštećenjima kulturne baštine na Kosovu, uključujući veliki broj dodatnih fotografija, arhitektonske planove i druge podatke, poverena je na čuvanje Biblioteci lepih umetnosti Harvardskog univerziteta.

A2.2. Baza podataka EU/IMG (4/00). Procenu štete nanete infrastrukturi i javnim zgradama i objektima na Kosovu (uključujući objekte koji spadaju u kulturnu baštinu) sačinila je 1999-2000. međuvladina organizacija International Management Group /IMG/ koja je pružala savetodavne usluge Evropskoj komisiji. Istraživanje su u svakoj opštini na Kosovu sproveli lokalni timovi, pod nadzorom međunarodnog eksperta sa sedištem u Prištini. Kopija baze podataka EU/IMG-a na CD-ROM-u (u "pdf" formatu koji se očitava pomoću programa "Acrobat Reader") data je u prilogu.

A2.3. Islamska zajednica Kosova (KBI) (10/99, kasniji obilasci 10/00 i 3/01) omogućila nam je pristup svojoj arhivi koja se sastoji od stotina fotografija i druge dokumentacije o uništenju islamske baštine, a prikupio ju je profesor Sabri Bajgora, pomoćnik muftije kosovskog i profesor na Fakultetu za islamske studije u Prištini. Izbor iz dokumentacije KBI-ja objavljen je u knjizi Serbian Barbarities against Islamic Monuments in Kosova /Srpska varvarstva nad islamskim spomenicima na Kosovu/ (februar 1998-jun 1999).

A2.4. Srspka pravoslavna Eparhija Raško-prizrenska (10/99). Opširna naknadna korespondencija preko e-mail-a s ocem Savom Janjićem, sa kojim smo razmenjivali fotografije i drugu dokumentaciju o oštećenjima nanetim srpskoj pravoslavnoj baštini na Kosovu. Najveći deo dokumentacije Eparhije objavljen je u knjizi Crucified Kosovo /Raspeto Kosovo/ koja se može naći i na njihovom vebsajtu http://www.kosovo.com/crucified/churches/

A2.5. Katolička Dioceza Skopsko-prizrenska (10/99), obavili smo razgovore sa katoličkim županijskim sveštenicima u Prištini/Prishtine/, Klini/Kline/, Đakovici/Gjakova/ i Bincu/Bince/. Neke informacije o oštećenju katoličkih crkava na području Đakovice na Kosovu mogu se naći i na vebsajtu franjevačkog reda http://www.ofm.org/3/just/JUSkos8.html

A2.6. Zavod za zaštitu spomenika Kosova (10/99, zatim 10/00) omogućio nam je pristup svojoj dokumentaciji (nepotpunoj zato što je arhiva Zavoda prebačena u Srbiju u junu 1999.); zaposleni u Zavodu pružili su korisne informacije, uključujući neke arhitektonske planove i fotografije od pre rata, a direktor, dr Fejaz DranÇolli, proveo je sa nama tri dana u obilascima lokacija na zapadu Kosova (Peć, Dolac, Drsnik, Dečani, Junik, Nivokaz, Đakovica, Rogovo) i pomogao nam da pronađemo lokacije i kontakt osobe.

A2.7. Zavod za zaštitu spomenika Đakovice/Gjakova/ (3/01) Pokazali su nam svoju nedavno kompletiranu bazu podataka koja pruža uvid u posleratno stanje arhitektonske baštine u ovoj opštini, uključujući sakralnu arhitekturu (džamije, tekije, crkve), kao i civilnu arhitekturu (kule, bazari itd.). Odrednice u bazi podataka sadrže fotografije i druge informacije, uključujući detaljnu procenu štete. Nažalost, ispostavilo se da je CD-ROM sa kopijom baze podataka, koji su nam dali, neispravan. Pokušaćemo da dobijemo novi primerak koji će, kada ga primimo, biti poslat Tužilaštvu.

A2.8. Odeljenje za urbanizam i razvoj UNMIK-JIAS /Joint Interim Administration Structure - Zajednička privremena administrativna struktura ili ZPAS/ Peć/Peja/ (3/01)

Dostavili su nam uopštene zaključke svog istraživanja kula u opštinama Peć i Dečani, pri čemu su podaci razvrstani po lokaciji i stepenu oštećenja. Kopija zbirnih tabela priložena je kao dodatak. Odeljenje za urbanizam u Peći poseduje detaljnu bazu podataka o istraživanju kula, sa fotografijama, arhitektonskim crtežima i drugim informacijama za svaku građevinu obuhvaćenu istraživanjem.

A2.9. Gospođa Sahar Rassam (3/01), kanadski arhitekta koja je, kao savetnik UNMIK-JIAS-a, sprovela studiju o posleratnim potrebama obnove stambenih objekata, uključujući celovito istraživanje svih kula, u opštinama Klina i Istok. Gospođa Rassam nam je stavila na uvid rezime svojih zaključaka: od 59 kula u te dve opštine, 44 su uništene ili oštećene u sukobu 1998-1999.

A2.10 Gospodin Raif VirmiÇa (10/99), samostalni naučnik u Prizrenu i autor pet knjiga o islamskoj baštini na Kosovu, omogućio nam je pristup svojoj bogatoj ličnoj arhivi predratnih fotografija arhitekture iz otomanske ere na Kosovu.

A2.11. Gospodin Xhavit Lokaj (10/99), konzervator slika u Zavodu za zaštitu spomenika Kosova, omogućio nam je pristup stotinama fotografija koje je snimio u julu 1999. i koje dokumentuju razaranje arhitektonske baštine u severenom, srednjem i zapadnom Kosovu.

A2.12. Gospođa Tody Cezar (12/00-1/01), konzervator slika na "Conservation International" (Lisabon, Portugalija). Gospođu Cezar je na Kosovo, kao nezavisnog savetnika, pozvalo Odeljenje za kulturu UNMIK-JIAS-a da oceni stanje murala u istorijskim crkvama, manastirima i džamijama na Kosovu; ona nam je stavila na raspolaganje kopije svoje dokumentacije i izveštaja sa procenom i iznela nam svoja zapažanja o posećenim lokacijama.

Izveštaj VMK-a OEBS-a pod naslovom Kosovo/Kosova As Seen, As Told /Kosovo u slici i reči/ sadrži izvesne informacije o šteti nanetoj kulturnoj i verskoj baštini na Kosovu, ali su informacije o takvim pitanjima u izveštaju iznenađujuće ograničene i prema njima se treba odnositi s oprezom. Na primer, nema informacija o velikom uništavanju kulturne baštine u Vučitrnu, dok su u drugim slučajevima objekti, ljudi i druge pojedinosti pogrešno identifikovani - na primer, u izveštaju OEBS-a za Đakovicu pominje se ubistvo "lokalnog šejha iz sekte Bektaši" i njegova dva sina, koje se dogodilo 26. marta; međutim, lokalni šejh derviškog reda Bektaši, Baba Mumin Lama, živ je i zdrav - ubijeni Sheh Zenel Dervishdana i njegova dva sina nisu pripadali derviškom redu Bektaši, već derviškom redu Sažadi.

Mi smo se potrudili da prikupimo sve konkretne prikaze iz prve ruke novinara o uništavanju kulturne baštine, sadržane u izveštajima poslatim sa Kosova 1998-1999. Odbacili smo sve izveštaje uopštene prirode i one koji su samo prepričavali informacije dobijene iz druge ruke. Izvodi iz medijskih izveštaja iz prve ruke uključeni su u posebno polje u našoj bazi podataka pod odrednicama za konkretne spomenike i lokacije.

U proleće i leto 1999. državne i profesionalne institucije u Jugoslaviji prijavile su da je velika šteta naneta istorijskim spomenicima na Kosovu u toku bombardovanja NATO-a. Težite tih tvrdnji bilo je na šteti koja je navodno naneta spomenicima povezanim sa Srpskom pravoslavnom crkvom, ali su one sadržavale i izveštaje o šteti nanetoj nekim civilnim i verskim spomenicima iz otomanske ere.[8] Te optužbe su dobile veliki publicitet na internetu i ponavljane su u međunarodnim medijima.[9] Jugoslovenska ambasadorka pri UNESCO-u saopštila je 1. juna 1999. na konferenciji za štampu da su stari delovi kosovskog grada Prizrena i glavnog grada pokrajine, Prištine, potpuno uništeni u bombardovanju NATO-a.[10] Zvanični prikaz jugoslovenske vlade o tome kako je NATO uništio kulturnu baštinu na Kosovu iznet je posle rata u dve bele knjige koje je objavilo jugoslovensko Ministarstvo inostranih poslova.[11] Prikaz jugoslovenske vlade zatim su reprodukovali mnogi međunarodni stručnjaci za kulturnu baštinu, ne potrudivši se da nezavisno provere njene tvrdnje.[12] Te iste tvrdnje jugoslovenske vlade o šteti nanetoj kulturnoj baštini ponovljene su i u memorandumu koji su Tužilaštvu MKSJ-a podneli profesor Michael Mandel i drugi o navodnom kršenju međunarodnog prava od strane vlada i funkcionera zemalja NATO-a.[13]

U izjavama kosovskih izbeglica očevidaca, sa kojima su u Albaniji i Makedoniji razgovarali predstavnici nevladinih organizacija i medija, takođe je bilo tvrdnji da se kulturna baština uništavala za vreme rata. Te tvrdnje su se prevashodno odnosile na nasrtaje srpskih snaga na islamske verske objekte. U jednom istraživanju među starešinama domaćinstava izbeglim sa Kosova, koje je tokom aprila i maja 1999. sprovela nevladina organizacija Lekari za ljudska prava, gotovo polovina (47 odsto) ispitanika prijavila je da su, pre nego što su otišli sa Kosova, videli da srpske snage uništavaju džamije; ispitanici su prijavili štetu na 155 konkretnih lokacija.[14]

Predstavnici svetskih medija bili su prisutni na Kosovu sve vreme u početnim fazama sukoba 1998. i početkom 1999. i neki novinari su u svojim izveštajima opisali incidente vezane za uništavanje kulturne i verske baštine. Uništavanje džamija primećeno je na nekoliko područja, posebno na zapadu Kosova, duž puta Đakovica-Peć, i na području Prizrena i Orahovca/Rahovec/. Tokom vazdušnog rata NATO-a u periodu mart-jun 1999. pristup nezavisnim novinarima bio je ograničen, pa oni malobrojni izveštaji novinara koji su tokom tog perioda izveštavali sa samog Kosova ne sadrže mnogo informacija o kulturnoj baštini. Odmah po završetku rata u junu 1999. Kosovo su preplavili novinari koji su izveštavali o ulasku pripadnika NATO-a i povratku izbeglica, pa iako se samo nekolicina izveštaja bavila baštinom kao takvom, u mnogima se pominju uništene džamije i razaranje istorijskih jezgara gradova. Kasnije, u leto 1999, težište izveštaja bilo je na napadima Albanaca povratnika na srpske pravoslavne crkve. Iako se u novinskim izveštajima pogrešno navode pojedinosti kao što su nazivi i starost spomenika, ti opisi štete iz prve ruke mogu da potkrepe i dopune informacije iz drugih izvora.

NAPOMENE:

[2] Ova institucija je osnovana 1952. kao Institut za zaštitu i proučavanje kulturnih spomenika u Autonomnoj Pokrajini Kosovo i Metohija. Za spisak istorijskih spomenika Kosova, vidi Mileta Milić, ur., Kulturna baština Kosova i Metohije (Beograd: Institut za zaštitu spomenika kulture Republike Srbije, 1999).

[3] Do izbijanja sukoba 1998-1999, oko 210 srpskih pravoslavnih spomenika (crkve, manastiri i groblja) na Kosovu dobilo je mesto na tom spisku, uključujući 40 crkava sagrađenih između 1930-ih i 1990-ih. Nasuprot tome, od preko 600 džamija na Kosovu, samo 15 upisano je kao istorijski spomenici, iako više od polivine tih džamija potiče iz perioda otomanske vlasti (14-19. vek). Vidi Milić, ur., Kulturna baština Kosova i Metohije.

[4] Statistički podaci o džamijama na Kosovu objavljeni u Dituria Islame, br. 49 (maj 1993).

[5] U Bincu/Bince/ (opština Vitina), katolički sveštenik nam je rekao da su srpski vojnici proterali njegove vernike, zajedno sa njihovim susedima Muslimanima, da je 50 od 250 kuća u županiji spaljeno, ali da je katolička crkva u Bincu, u koju se sklonilo 200 žena, dece i invalida, ostala netaknuta.

[6] VJ je takođe preuzela Narodnu i univerzitetsku biblioteku u Prištini, glavnu zgradu Kosovskog muzeja i Arhiv Kosova u Prištini i koristila ih kao vojne objekte tokom vazdušnih udara NATO-a. Vidi A. Riedlmayer, "Museums in Kosovo: A First Post-War Assessment" /"Muzeji na Kosovu: Prva posleratna procena"/, http://www.bosnia.org.uk/bosrep/marjune00/museums.htm i "Libraries and Archives in Kosovo: A Postwar Report" /"Biblioteke i arhivi na Kosovu: Posleratni izveštaj"/, http://bosnia.org.uk/bosrep/decfeb00/libraries.htm.

[7] Spisak srpskih pravoslavnih spomenika u jednom standardnom izvoru, Gojko Subotić, Kosovo: Art of the Sacred Land /Kosovo: Umetnost svete zemlje/ (New York: Monacelli Press, 1998), sadrži mnoga danas već uništena ili nepostojeća zdanja.

[8] Među glavnim spomenicima i objektima za koje se tvrdilo da su uništeni ili teško oštećeni u vazdušnim udarima NATO-a bili su: mamastir Gračanica kod Prištine; manastir Dečani, Pećka patrijaršija; Crkva Gospe Ljeviške i Sinan pašina džamija u Prizrenu; Muzej prizrenske lige; kompleks Hadumovih džamija u Đakovici; istorijski bazari u Đakovici i Peći; katolička crkva Sv. Antona u Đakovici; i dva stara otomanska mosta, Terzijski most /Ura e Terzive/ i Tabački most/Ura e Tabakeve/ kod Đakovice.

[9] Vidi "Ratna šteta na Balkanu", US/ICOMOS Newsletter, br. 2 (mart-april 1999.), str. 1-3. Tvrdnje da je NATO u svojim vazdušnim napadima namerno gađao kulturnu i versku baštinu dobile su veliki publicitet na internetu, na vebsajtovima čiji je pokrovitelj bio Zavod za zaštitu spomenika kulture Srbije: "NATO i OVK /Oslobodilačka vojska Kosova/ ugrožavaju kulturnu baštinu u Jugoslaviji" http://www.yuheritage.com/ ; Ministarstvo informisanja Republike Srbije: "Veliki broj spomenika kulture u Srbiji oštećen" http://www.serbia-info.com/news/1999-06/12/12509.html ; Ministarstvo inostranih poslova Jugoslavije: "Bombardovanje spomenika kulture" http://www.mfa.gov.yu/bela/05.htm ; i Srpska pravoslavna crkva: "Bombardovanje srpskih svetinja" http://www.spc.org.yu/Svetinje/svetinje e.html .

[10] Izjava jugoslovenskog ambasadora u UNESCO-u Nade Popović Perišić citirana u "Jugoslavija apeluje na pomoć UNESCO-a u obnavljanju spomenika uništenih u ratu", Agence France-Presse, 1. jun 1999.

[11] Zločini NATO-a u Jugoslaviji: Dokumentarni dokazi, I: 24. mart-24. april 1999. (Beograd: Savezno Ministarstvo inostranih poslova, Savezna Republika Jugoslavija, 1999) i Zločini NATO-a u Jugoslaviji: Dokumentarni dokazi, II: 25. april-10. jun 1999. (Beograd: Savezno Ministarstvo inostranih poslova, Savezna Republika Jugoslavija, 1999).

[12] Vidi, na primer, Nikos Axarlis, Spencer P.M. Harrington i Andrew L. Slayman, "Kosovo War damage" /"Ratna šteta na Kosovu"/, Archeology, tom 52, br. 4 (jul/avgust 1999.) i James Wiseman, "Legacy of Medieval Serbia", Archeology, tom 52, br. 5 (septembar/oktobar 1999.).

[13] http://jurist.law.pitt.edu/icty.htm

[14] Lekari za ljudska prava, War Crimes in Kosovo: A Population-Based Assessment of Human Rights Violations against Kosovar Albanians /Ratni zločini na Kosovu: Ocena kršenja ljudskih prava kosovskih Albanaca na osnovu razgovora sa stanovništvom/ ( Boston: Lekari za ljudska prava, 1999). str. 86; Lekari za ljudska prava omogućili su nam pristup podacima iz njihovih neobrađenih intervjua, koje smo koristili pri planiranju našeg istraživanja; mi smo pomogli PHR-u /Physicians for Human Rights; Lekari za ljudska prava/ u revidiranju spiska lokacija radi doslednosti u pisanju geografskih naziva.